Welkom in het Westerwald – welkom in het Stöffel-Park!
Kamper Toerist (Vlaamse Kampeertoeristen): Graven in de Stöffelberg
TEKST: Kris Van der Stockt, FOTO’S: Stöffel-Park, tenzij anders vermeld
Kent u het Stöffel-Park? Nee? Dan wordt het tijd! De 140 hectare waarop het Stöffel-Park zich bevindt, was vroeger het grootste basaltwinningsgebied van het Westerwald. Daarnaast maken ook de internationaal belangrijke fossielenafzetting en de meer dan honderd jaar oude verwerkings- en fabrieksgebouwen een bezoek aan het Stöffel-Park meer dan de moeite waard.
Het Stöffel-Park is centraal gelegen in het Westerwald, tussen Enspel, Nistertal en Stockum-Püschen, ten zuiden van Bad Marienberg. De naam komt van de Stöffel, een basaltkam die zich in een periode van honderd jaar tot het grootste aaneengesloten basaltwinningsgebied in het Westerwald ontwikkelde. In het 'Tertiär-, Industrie- und Erlebnispark Stöffel' is niet alleen heel veel informatie over de geschiedenis van basaltontginning, -winning en -verwerking te vinden, maar ontdekt u ook wat er 25 miljoen jaar geleden op het toenmalige 'Stöffel-meer' gebeurde. Naast de boeiende informatie over de geschiedenis van dit gebied, kunnen de bezoekers in het 'Erlebnispark Stöffel' ook op veel verschillende manieren genieten van de nieuwe toepassingen van de oude fabrieksfaciliteiten en het gebied waar de grondstoffen werden gewonnen.
Honderd jaar basaltwinning
Tot het einde van de 19e eeuw was er bijna geen industrie te vinden in de omgeving van de Stöffel. In 1902 begon het bedrijf J. G. Adrian met de eerste voorbereidingen voor de basaltmijnbouw op de Stöffel, waardoor de regio opleefde. In 1903 werd met de bouw van een spoorweglaadstation en een brekergebouw, met eenvoudige middelen, de eigenlijke mijnbewerking gestart. Daarna werd het gebied steeds verder ontwikkeld. Rond 1904 werd de oude smederij gebouwd, die tegenwoordig dienstdoet als belevingsruimte 'Historische Werkstatt' (historische werkplaats). In 1906 waren er in de steengroeve in eerste instantie zes werknemers werkzaam. De eerste breekinstallatie werd in gebruik genomen. Het bedrijf liep goed en al in 1907 werden er 20 Italianen ingehuurd om het tekort aan arbeidskrachten op te lossen. Het weekloon in die tijd bedroeg 35 tot 40 mark (ongeveer 17 tot 21 euro).
Rond 1914 werd de locomobiel, een mobiele stoommachine die aanvankelijk werd gebruikt voor stroomopwekking, vervangen door een vaste stoommachine. De schoorsteen met een hoogte van 38 meter werd het nieuwe herkenningspunt op de Stöffel. Het winnen van basalt werd gemakkelijker door het gebruik van explosieven. Al in 1912 werd daarvoor een dynamietopslag gebouwd. De stoommachine werd in 1922 vervangen door drie krachtige BBC-elektromotoren met 125 pk en er kwamen nog drie breekinstallaties bij. Hiermee werd een record gevestigd: in 1927 wonnen de bedrijven Stöffel, Hergenroth en Limburg in totaal 330.000 ton basalt.
In de jaren twintig van de vorige eeuw werkten er tot wel duizend mensen in de groeve. In 1949 werden de Nissenhallen – loodsen voor reserveonderdelen – en een verblijfsruimte gebouwd. Vanaf 1950 werden de industriële installaties geautomatiseerd en werden de grondstoffen voortaan met vrachtwagens getransporteerd. Daarnaast werd steeds meer gebruik gemaakt van graafmachines en kon er, door de ontwikkelingen in de explosietechniek, steeds meer materiaal worden gewonnen. Er hoefde steeds minder met de hand te worden gedaan. Op dat moment werkten er nog 120 werknemers bij Adrian.
In 1958 werd een transportband geïnstalleerd, die het materiaal van de breekinstallatie rechtstreeks naar het spoor transporteerde, waardoor ook de lorries minder en minder nodig waren. De activiteiten van het bedrijf liepen tot eind 2000, waarbij aan het einde nog elf medewerkers in dienst waren. Alleen bij het bedrijf Adrian was de hoeveelheid gewonnen materiaal in het laatste jaar van het bedrijf bijna 341.000 ton.
De groeve is nu uitgeput en de voormalige basaltkam is een kom geworden. In tegenstelling tot wat er bij de meeste andere winningsbedrijven gebeurde, werden de oude faciliteiten en gebouwen in dit geval niet gesloopt, maar door de jaren heen voortdurend gemoderniseerd of hergebruikt door de eigenaars. Dankzij hun inspanningen zijn de oude faciliteiten tot op de dag van vandaag bijna volledig intact. Hierdoor is een bezoek aan de historische werkplaats, het ketel- en schakelhuis, de kolenloods, de kipperloodsen en natuurlijk de breekinstallaties meer dan de moeite waard.
Historische fabrieken – en nieuwe gebruiksvormen
De historische werkplaats met de oude smederij en de voormalige wagenmakerij kan zonder overdrijving het hart van de oude fabriek worden genoemd en is na de zorgvuldige, historisch verantwoorde renovatie, een absoluut pronkstuk in het hele complex. Tegenwoordig vinden hier veel verschillende culturele evenementen plaats.
De historische werkplaats was het technische centrum en misschien wel het belangrijkste onderdeel voor de basaltwinning. Daar vond namelijk al het werk plaats dat nodig was voor een soepele exploitatie, zoals allerhande reparaties, aanpassingen en natuurlijk de productie van de gereedschappen en machineonderdelen. Daarnaast werden er zeven, goten, transportbanden of brekerkegels voor het winnen, vergruizen of sorteren van het basalt gemaakt of gerepareerd.
Naast de smid en de slotenmaker was ook de wagenmaker onmisbaar: hij maakte de lorries, die op dat moment zo belangrijk waren voor de basaltindustrie. De lorries werden op de Stöffel gebruikt om het gebroken basalt en het bewerkte gesteente te transporteren. In het begin werd het chassis geklonken, later gelast. Ook de assen werden in de werkplaats gemaakt, alleen de lagers en wielen werden kant-en-klaar geleverd. Toen de technische ontwikkelingen de lorries en ladderwagens overbodig maakten, stierf het beroep van wagenmaker uit.
In het voormalige ketel- en schakelhuis, dat met zijn stoommachine het hele bedrijf van energie voorzag, huisvest nu de 'belevenistoiletten'. Met het originele transformatorstation kunnen daar tijdens het toiletbezoek nu de geluiden van de voormalige installatie zelf worden gegenereerd.
De voormalige kolenloods is nu een café, waar heerlijk kan worden gepauzeerd, voordat de brekergebouwen met soms wel vijf verdiepingen worden bezocht.
Ook mag een bezoek aan de oude kipperloodsen, waarin de zogenaamde kippers, de arbeiders die het basalt verwerkten, in alle weersomstandigheden en jaargetijden het gesteente tot straatstenen sloegen. Ook de oude Bremsberg is het bekijken waard. Daarop werden lege lorries omhoog getrokken, terwijl de gevulde vrachtwagens tegelijkertijd naar beneden rolden. De faciliteiten kunnen individueel worden bezocht, maar aangeraden wordt deel te nemen aan een rondleiding, waardoor een heleboel dingen veel duidelijker worden.
De Stöffel-muis: ervaar de geschiedenis van de aarde
Het Stöffel-Park maakt onderdeel uit van het 'Geopark Westerwald-Lahn-Taunus', waar door de ontginning van de grondstoffen kalk, basalt, klei en verschillende ijzerertsen op verschillende locaties in het Westerwald de geheimen van de geschiedenis van de aarde zijn komen bloot te liggen.
In het Stöffel-Park bevindt zich bijvoorbeeld het voormalige Stöffel-meer, dat meer dan 25 miljoen jaar geleden, door verschillende overweldigende vulkaanuitbarstingen, werd bedekt met dikke lagen basalt. Dit is waar de naam 'Tertiär-Park' vandaan komt, omdat door het verwijderen van de laag basalt de fossiele afzetting van het Boven-Oligoceen weer vrijgekomen is.
Al meer dan 25 jaar worden hier opgravingen uitgevoerd en sindsdien zijn er ongeveer 20.000 verschillende fossielen gevonden en geprepareerd. In 1992 vond het opgravingsteam een zoogdier, waardoor de Stöffel wereldberoemd werd. Er werd een skelet gevonden van een klein, muisachtig dier, de 'Stöffel-muis', met haar en inhoud van het maagdarmkanaal. Wetenschappelijk onderzoek toonde aan dat dit de eerste skeletvondst was van een klein zoogdier uit de uitgestorven knaagdierenfamilie Eomyidae. Het skelet behoort tot de soort Eomus quercyi, die al bekend was door eerder gevonden losse tanden en botjes. Dankzij de bijzonder goede en complete staat van de vlieghuid kon de manier van voortbewegen (glijvlieger, vergelijkbaar met de huidige vliegende eekhoorns) en leefwijze van de Stöffel-muis nauwkeurig worden gereconstrueerd. Tot op heden is dit het oudste bewijs van een glijvlieger in de knaagdierenfamilie. Waarschijnlijk is de Stöffel-muis door harde wind in het meer terecht gekomen en verdronken. De meeste dieren die bij de opgravingen zijn gevonden, zijn natuurlijk de dieren die in het meer leefden. Maar er zijn nog meer zeldzame vondsten gedaan, zoals de overblijfselen van landdieren zoals mollen, maar ook aalscholvers, hoenders en een haas.
Belevenispark: niet alleen oud opnieuw ontdekken
In het Stöffel-Park draait het niet alleen om de geschiedenis. Achter het sleutelwoord 'beleving' gaat nog een heel programma schuil.
Themawandelingen in de steengroeve, de avonturentuin, de uitkijktoren of het regionale project 'Kräuterwind Genussreich Westerwald': er is van alles te doen en te beleven. Van tentoonstellingen en muzikale evenementen tot speciale regionale gerechten. Het spreekt haast voor zich dat sommige evenementen, die bewust het historische kader omarmen, ook buiten de regio de aandacht getrokken hebben. Voorbeelden hiervan zijn de 24-uurs mountainbikewedstrijd en de muzikale evenementen van verschillende genres. Met de oude gebouwen en voormalige grondstoffenontginning fungeert het Stöffel-Park bewust als unieke ambiance voor allerlei activiteiten. Het Stöffel-Park biedt een volledig programma en dat is precies de charme van het park.
Het artikel is gepubliceerd in het tijdschrift AT MINERAL PROCESSING (uitgave 1-2/2016, pp. 33–39). Wij danken de Bauverlag, de hoofdredacteur van de Bauverlag Dr. Petra Strunk, de auteur Helmut Strauß en de fotograaf Uwe Rose voor het gebruik van deze tekst!
